วัตถุนานัตตญาณนิทเทส

[160] ปัญญาในการกำหนดธรรมเป็นภายใน เป็นวัตถุนา-
นัตตญาณอย่างไร ?
พระโยคาวจรย่อมกำหนดธรรมทั้งหลายเป็นภายในอย่างไร ?
ย่อมกำหนด ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ เป็นภายใน.
[161] พระโยคาวจรย่อมกำหนดจักษุเป็นภายในอย่างไร ?
ย่อมกำหนดว่า จักษุเกิดเพราะอวิชชา เกิดเพราะตัณหา เกิด
เพราะกรรม เกิดเพราะอาหาร¹ อาศัยมหาภูตรูป 4 เกิดแล้ว เข้ามา
ประชุมแล้ว ว่า จักษุไม่มีแล้วมี มีแล้วจักไม่มี ย่อมกำหนดจักษุ
โดยความเป็นของมีที่สุด กำหนดว่าจักษุไม่ยั่งยืน ไม่เที่ยง มีความ
แปรปรวนไปเป็นธรรมดา จักษุไม่เที่ยง อันปัจจัยปรุงแต่ง อาศัย
ปัจจัยเกิดขึ้น มีความสิ้นไปเป็นธรรมดา เสื่อมไปเป็นธรรมดา คลาย
1. วิสุทธิมรรคบาลี หน้า 220 - 221 (พิมพ์ พ.ศ. 2503) แสดงการเกิด
ของรูปธรรมไว้ว่า
อวิชฺชา ตณฺหา อุปาทานํ กมฺมนฺติ อิเม จตฺตาโร ฯเปฯ ปจฺจยปริคฺคหํ
กโรติ = รูปธรรมนี้ มีเหตุปัจจัยให้เกิดขึ้น 5 อย่าง คือ อวิชชา ตัณหา
อุปาทาน เป็นเหมือนมารดาผู้เป็นเหตุให้บุตรเกิด กรรม เป็นเหมือนบิดาผู้ทำให้
เกิด ส่วนอาหาร เป็นปัจจัยอุปการะรูปนั้นให้ดำรงอยู่เป็นเหมือนพี่เลี้ยงคอยอุ้มชู
ตามที่กล่าวมานี้แสดงถึงการเกิดของรูปธรรม เพราะธรรม 5 คือ อวิชชา ตัณหา
อุปาทาน กรรม และอาหาร. ส่วนในปฏิสัมภิทานี้ ท่านแสดงนัยอีกแบบหนึ่ง.